آنتی اکسیدان ها قاتل رادیکال های آزاد خطرناک بدن

بدن ما بعد از انجام واکنش‌های سلولی، رادیکال‌های آزاد تولید می‌کند. برای مثال کبد رادیکال‌های آزاد را تولید و از آنها برای سم‌زدایی بدن استفاده می‌کند، درحالی‌که گلبول‌های سفید خون از رادیکال‌های آزاد برای مقابله و از بین بردن ویروس‌ها و باکتری‌ها و سلول‌های آسیب‌دیده استفاده می‌کنند. وقتی نوع خاصی از مولکول‌های حاوی اکسیژن می‌توانند آزادانه در بدن حرکت کنند، موجب ایجاد نوعی آسیبِ اکسیداتیو و در نتیجه تشکیل رادیکال‌های آزاد می‌شوند.

 

اما رادیکال‌های آزاد دقیقا چه کاری انجام می‌دهند و چرا برای بدن مضر هستند؟

بدن از آنتی اکسیدان ها برای جلوگیری از آسیب‌های ناشی از اکسیژن استفاده می‌کند. الکترون‌ها به صورت جفتی موجود هستند و رادیکال‌های آزاد در واقع الکترون‌هایی هستند که جفت خود را از دست داده‌اند، این سلاح آنهاست زیرا با هر چیزی که برخورد کنند واکنش نشان می‌دهند و با سلول‌ها ترکیب می‌شوند تا الکترون از دست‌رفته‌‌ی خود را بازیابی کنند. این باعث می‌شود سلول‌های ترکیب‌شده قادر به عملکرد صحیح نباشند و به جویندگان الکترون تبدیل شوند. این سلول‌ها زنجیره‌ای از واکنش‌ها را در بدن ایجاد می‌کنند و موجب افزایش رادیکال‌های آزاد می‌شوند. این رادیکال‌های آزاد موجب آسیب به ‌DNA، غشای سلولی و آنزیم‌ها می‌شوند.

 

تصویر1. عملکرد رادیکال آزاد و آنتی اکسیدان 

 

اما وقتی سطح آنتی اکسیدان ها در بدن کمتر از رادیکال‌های آزاد شود، چه اتفاقی می‌افتد؟

 

پایین آمدن سطح آنتی اکسیدان ها و وجود رادیکالهای آزاد سبب بروز مشکلات زیر می‌شوند:

 

👈 پیری زودرس

👈 آسیب به پوست

👈 آسیب به نسج و بافتهای بدن

👈 فعال شدن سلولها و ژنهای معیوب در بدن

 

چه عواملی سبب افزایش رادیکالهای آزاد بدن می‌شوند؟

 

مطالعات نشان می‌دهند که امروز بیش از هر زمان دیگری شاهد افزایش رادیکالهای آزاد در بدن هستیم. یکی از دلایل این امر پیروی از رژیم غذایی ناسالم است. استفاده از غذاهای آماده و فست فودها سبب بروز این مشکل در بدن می‌شود. همچنین استفاده بیش از حد از دارو و یا مکمل دارویی بدون صلاحدید پزشک یکی دیگر از دلایل بروز این مشکل به شمار می‌رود.

مطالعات اخیر نشان داده‌اند که قرارگیری در معرض آلودگیها ( از جمله سرب) سبب بروز این مشکل می‌شود. همانطور که سازمان بهداشت جهانی هشدار داده است آلودگی هوا تهدیدی برای سلامتی انسانها به شمار می‌رود که باید چاره‌ای برای آن اندیشیده شود.

از آنجا که بسیاری از ما از سنین جوانی در معرض استرسِ اکسیداتیو هستیم، به سطح بیشتری از آنتی اکسیدان ها نیاز داریم که به معنای مصرف بیشتر غذاهای حاوی آنتی اکسیدان است.

 

تصویر2. استرس اکسیداتیو 

 

آنتی اکسیدان چیست؟

 

آنتی اکسیدان ها موادی هستند که از انجام فرآیند اکسیداتیو در بدن پیشگیری می‌کنند و رادیکالهای آزاد بدن را از بین می‌برند. در نتیجه دیگر آسیبی به بدن وارد نمی‌شود و سلامت عمومی بدن ارتقا پیدا می‌کند.

آنتی اکسیدان ها شامل مواد غذایی مختلفی هستند .مثلا کارتنوئیدها (carotenoids) مانند بتاکاروتن (beta-carotene)، لیکوپن (lycopene) و ویتامین C، این مواد نمونه‌ای از آنتی اکسیدان‌هایی هستند که فرآیند اکسیداسیون یا واکنش سلولی در برابر اکسیژن، پراکسید یا رادیکال‌های آزاد را مهار می‌کنند.

 

تاریخچه‌ی شناخته شدن آنتی اکسیدان ها

اینکه اولین بار آنتی‌اکسیدان‌ ها توسط چه کسی کشف شدند، دقیقا مشخص نیست. سابقه‌ی ظهور آنتی اکسیدان‌ ها در مبانی نظری پزشکی به اوایل قرن ۱۹ و ۲۰ برمی‌گردد اما محققان و کارشناسان علوم پزشکی از مدت‌ها قبل به بحث و تبادل نظر در مورد آنها پرداخته‌اند. هر آنتی اکسیدان تاریخچه‌ی کشف منحصربه‌فردی دارد. بعضی از آنها مانند ویتامین C و E در ابتدا توسط پزشکانی مانند هِنری اِی (Henry A) کشف شدند. متیل (Mattill) بین سال‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۵۰ به پژوهشی در این مورد پرداخت که طی آن مشخص شد حیواناتی که غذاهای کامل‌تری می‌خورند، زندگی طولانی‌تری دارند و سالم‌تر هستند.

جو مک‌کورد (Joe McCord) پژوهشگر دیگری بود که کاملا اتفاقی و از روی اشتباه مفتخر به کشف عملکرد آنزیم‌های آنتی اکسیدانی مانند سوپر اکسید دیموتاز (superoxide dismutase) شد. او به این نکته اشاره کرد که چگونه همه‌ی حیوانات این ترکیبات سودمند را در بدن خود نگه می‌دارند و با افزایش سن این مواد در بدن‌شان کاهش می‌یابد.

 

امروزه سطح آنتی اکسیدان موجود در مواد غذایی مختلف توسط تست ORAC محاسبه می‌شود که به معنای «ظرفیتِ جذبِ رادیکالِ اکسیژن» می‌باشد. تست ORAC قدرت جذب و از بین بردن رادیکال‌های آزاد توسط یک گیاه را نشان می‌دهد.

 

تصویر3. مواد غذایی سرشار از آنتی اکسیدان 

 

فواید غذاهای حاوی آنتی اکسیدان برای سلامتی

 

١. کاهش اثرات پیری با کاهش آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد

همان‌طور که در قسمت‌های قبل اشاره شد، یکی از مهم‌ترین اثرات آنتی اکسیدان‌ها کنترل رادیکا‌ل‌های آزاد موجود در بدن است که برای بافت‌ها و سلول‌های بدن بسیار مضر هستند. رادیکال‌های آزاد عامل بسیاری از مشکلات جسمانی و سرطان‌ها و دیابت و پیری زودرس پوست و چشم هستند.

 

٢. حفاظت از بینایی و چشم‌ها

‌آنتی اکسیدان هایی مانند ویتامین‌های ‌C و E و بتاکاروتن در جلوگیری از بیماری فساد ماکولای چشم یا پیری چشم و کاهش دید تأثیر مثبتی دارند. بسیاری از غذاهای مغذی و حاوی آنتی اکسیدان‌ دارای لوتئین و زیکستانتین (zeaxanthin) هستند که با نام ویتامین‌های چشم شناخته می‌شوند و در خوراکی‌های رنگ روشنی مانند میوه‌ها و سبزیجات دارای برگ‌های سبز و زرد و نارنجی یافت می‌شوند.

این ‌آنتی اکسیدان ها می‌توانند به راحتی در قسمت‌های مختلف بدن مخصوصا در بخش‌های باریک‌تر چشم مانند ماکولار و لنز حرکت کنند. در واقع بیش از ۶۰۰ نوع مختلف از کارتنوئیدها در طبیعت وجود دارند اما تنها ۲۰ نوع از آنها می‌توانند وارد چشم شوند و از این ۲۰ نوع تنها لوتئین و زیکستانتین به مقدار زیادی در بخش ماکولار چشم وجود دارند که با افزایش سن از بین می‌روند.

موادی مانند لوتئین و سایر کارتنوئیدها که برای حفاظت از بینایی لازم هستند در غذاهای حاوی آنتی اکسیدانی همچون اسفناج، کلم‌پیچ، توت‌ها، کلم‌بروکلی و زرده تخم‌مرغ یافت می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهد که منابع سرشار از لوتئین مانند اسفناج به حفاظت از چشم و بهبود قابلیت دید کمک می‌کنند. آنتی اکسیدان های فلانوئیدی در انواع توت‌‌ها مانند زغال‌اخته یا انگور وجود دارند (همچنین این مواد سرشار از آنتی اکسیدان رسورترول نیز هستند) که به کاهش روند پیری چشم کمک می‌کنند.

 

٣. کاهش اثرات پیری پوست

شاید قابل مشاهده‌ترین رادیکال‌های آزادی که موجب تسریع روند پیری می‌شوند، در ظاهر و پوست بدن وجود داشته باشند. آنتی اکسیدان هایی مانند ویتامین C، بتا کاروتن و … با این آسیب‌ها مقابله می‌کنند. ویتامین‌های A و C موجب کاهش چروک‌ها و خشکی پوست می‌شوند، مخصوصا ویتامین C آنتی اکسیدانی قوی است که موجب کاهش آسیب‌های ناشی از آلودگی، استرس یا رژیم غذایی نامناسب می‌شود.

کمبود ویتامین‌ A نیز موجب خشکی، پوسته‌پوسته شدن و ضخیم شدن بخش فولیکولی پوست می‌شود. درست همان‌گونه که رادیکال‌های آزاد با آسیب زدن به سلول‌های سطحی موجب کراتینه شدن پوست می‌شوند، غشای مخاطی دستگاه تنفسی، گوارشی و ادراری نیز می‌تواند بر اثر از بین رفتن بافت مخاطی سلول‌ها و در نتیجه ازدست دادن رطوبت و سختی بافت، از بین برود.

 

 

۴. جلوگیری از سکته و بیماری‌های قلبی

آنتی اکسیدان ها علاوه بر جلوگیری از آسیب‌ بافت‌ها و سلول‌ها در اثر رادیکال‌های آزاد به جلوگیری از بیماری‌های قلبی و سکته نیز کمک می‌کنند. در این مرحله داده‌های تحقیقاتی نشان‌دهنده‌ی تأثیر تمامیِ آنتی اکسیدان ها در جلوگیری از بیماری‌های قلبی نیستند اما برخی از آنها مانند ویتامین C در جلوگیری از آن مؤثرند. مجله‌ی آمریکایی تغذیه‌ی بالینی، طی پژوهشی به بررسی تأثیر ویتامین C در خون پرداخت و به این نتیجه رسید که این ویتامین تا 50 درصد خطر بروز سکته را کاهش می‌دهد. پژوهش‌های زیادی در مورد افرادی که رژیم غذایی سرشار از آنتی اکسیدان مانند سبزیجات تازه، گیاهان، ادویه‌جات و میوه‌ها دارند، انجام شده است، نتیجه‌ی این بررسی‌نشان داده است که تمامی آنها با کاهش ریسک ابتلا به بیماری‌های قلبی شانس بیشتری برای زندگی طولانی‌تر و سالم‌تر دارند.

به نقل از بخش سلامت عمومی و پیشگیری دانشگاه ایالت ناوارا (Navarra)، «میوه‌ها و سبزیجات منابع سرشاری از آنتی اکسیدان های طبیعی هستند و این عموما پذیرفته‌شده است که آنتی‌اکسیدان‌ موجود در میوه‌ها و سبزیجات رابطه‌ی معکوسی با ریسک ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی یا افزایش ریسک ابتلا به این بیماری‌ها دارد.» مطالعات انجام شده در زمینه‌ی مشکلات و بیماری‌های قلبی نشان می‌دهند که مصرف مکمل‌های ویتامین E و بتاکاروتن به دلیل افزایش ریسک مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی شدیدا نهی شده است.

 

۵. کاهش ریسک ابتلا به سرطان

مطالعات نشان می‌دهند که مصرف ویتامین‌های A ،C و سایر آنتی اکسیدان ها به دلیل قابلیت آنها در کنترل سلول‌های بدخیم و تخریب سلول‌های سرطانی می‌تواند در پیشگیری یا درمان انواع مختلف سرطان بسیار مفید باشد. رتینویک اسید (Retinoic acid) که ماده‌ی شیمیایی موجود در ویتامین A است، نقش مهمی در رشد سلولی و تفکیک سلو‌ل‌های سرطانی دارد. سرطان‌های ریه، پروستات، سینه، مثانه، تخمدان، دهان و پوست می‌توانند با کمک این ماده سرکوب شوند. پژوهش دیگری به جمع آوری منابع مختلفی پرداخت که در آن به بررسی نقش رتینویک اسید در مقابله با سرطان‌های ملانوم، کبد، ریه، سینه و پروستات اشاره شده بود. این شواهد نشان می‌دهند که مواد مفیدی مانند رتینویک اسید اگر به طور طبیعی و از طریق غذاها وارد بدن شوند بسیار امن‌تر و مفیدتر از مکمل‌های دارویی هستند.

 

۶. کمک به جلوگیری از بروز مشکلات شناختی مانند زوال عقل یا آلزایمر

استرس اکسیداتیو نقش مهمی در ایجاد بیماری‌های عصبی دارد، اما یک رژیم غذایی مناسب می‌تواند ریسک بروز این بیماری‌ها را کاهش دهد. به گزارش مجله‌ی پزشکی انجمن مغز و اعصاب در آمریکا، مصرف غذاهای سرشار از آنتی اکسیدان مانند ویتامین C و E در طولانی‌مدت موجب کاهش ریسک ابتلا به آلزایمر و فراموشی می‌شود.

مطالعات زیادی در زمینه‌ی رژیم‌های غذایی غنی از آنتی اکسیدان صورت گرفته است و رژیم مدیترانه‌ای از رژیم‌هایی است که از بروز مشکلات شناختی جلوگیری می‌کند.